Los wielkopolskich kościołów ewangelickich

[Łukasz Bielecki]

Witam,

Pobocznie do Poznan Project, od dawna interesował mnie los ponad dwustu kościołów ewangelickich, które Niemcy wybudowali na terenie Poznańskiego. Chciałbym zebrać informacje o losie wszystkich tych obiektów po II wojnie światowej i usystematyzować je w lapidarnej formie na stronie internetowej. Nie mam w planach (przynajmniej w bliższej perspektywie czasowej) zbierania szczegółowych danych historycznych - poza najbardziej podstawowymi typu rok budowy. Najbardziej zależy mi na krótkim opisie aktualnego stanu i przeznaczenia budynku, a w wypadku jeśli nie istnieje, na określeniu jego lokalizacji według dzisiejszej topografii.

Przykłady:
Połajewo pow. czarnkowsko-trzcianecki (d. pow. obornicki) - kościół zbudowany w 1859 - obecnie zdewastowany i niewykorzystywany
Oborniki - kościół zbudowany ok. 1900 - obecnie rz-kat parafialny św. Józefa
Czarnków - kościół zbudowany w 1830 - rozebrany po wojnie, znajdował się w rejonie skrzyżowania obecnej ul. Kościuszki i Staroszkolnej

Myślę też o podawaniu linków do stron mogących rozszerzyć wiedzę o poszczególnych kościołach, do stron parafii obecnie się w nich mieszczących itd.

Każdego, kto dysponuje wiedzą o losie poszczególnych kościołów - i ma ochotę wspomóc przedsięwzięcie - proszę o podawanie w tym wątku informacji o nich. Podanie informacji oznaczać będzie akceptację wykorzystania jej w tej formie na stronie, którą stworzę.

Pozdrawiam i z góry dziękuję.

[AGA KOZA]

W nowym Tomyślu dawny kościół ewangelicki to obecnie parafia katolicka

http://www.parafia-nspj.pl/historia-parafii

[basiarajkowska]

W Bninie po 1945 dawny ewangelicki zbór pełni funkcje kościoła katolickiego p.w. Świętego Wojciecha. Kościół katolicki został w czasie wojny zburzony przez hitlerowców.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Parafia_%C ... a_w_Bninie
http://www.archpoznan.pl/component/opti ... ct_id,107/

[Krzysztof Dobrzynski]

....Myślę też o podawaniu linków do stron mogących rozszerzyć wiedzę o poszczególnych kościołach, do stron parafii obecnie się w nich mieszczących itd.....

Lukaszu przedni pomysl. Ale mam jedna uwage. Linki znikaja szybko i za pare miesiecy juz nie bedzie zadnej informacji o jakims obiekcie. Sugerowalbym po prostu kopiowac cale artykuly ze zdjeciami. Podawac link jako zrodlo. Wtedy zawsze zostanie tresc.

[Jerzy Drzymała]

Wolsztyn - dawny kościół ewangelicki (obecnie p.w. Wniebowstąpienia Pańskiego) od 1945 roku pełni funkcję sukursalnego (pomocniczego) w parafii farnej.
http://www.farawolsztyn.pl/gmina_ewangelicka_29.html

[wojciech]

Warto skorzystać z informacji zawartej tutaj : viewtopic.php?p=48746#p48746
czyli pracy Eugeniusza i jego uczniów.

Wojtek

[Asiek]

A interesują Cię również zdjęcia Łukaszu?

[Grażyna K.]

http://pleszew.pttk.pl/miejsca/pleszew/ ... iciel.html
Kościół ewangelicki w Pleszewie zbudowany w latach 1844-1848.
Po II Wojnie Światowej, kościół katolicki pw. Najświętszego Zbawiciela
adres Pleszew plac. Wolności im. Jana Pawła II.
W ostatnich latach odnowiony w pierwotnym stylu.Obok znajduje się zaniedbany cmentarz ewangelicki.
http://pleszew.naszemiasto.pl/artykul/g ... ,id,t.html
Grażyna

[Grażyna K.]

http://www.polskaniezwykla.pl/web/place ... w-%29.html
Kościół ewangelicki w Dobrzycy zbudowany w latach 30-tych XIX w.
Po II Wojnie Światowej zamieniony w magazyn.
W 1984 r. rozpoczęto remont, który nie został dokończony.
Kościół od lat jest zamknięty. Należy do parafii św. Tekli w Dobrzycy
Grażyna

[Kuba_Wojtczak]

Poniżej link do artykułu na wikipedii o kościele katolickim / luterańskim w Ostrowie Wielkopolskim.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Ko%C5%9Bci%C3%B3%C5%82_Naj%C5%9Bwi%C4%99tszej_Marii_Panny_w_Ostrowie_Wielkopolskim

[Mateuszek]

Kościoły poewangelickie w powiecie grodziskim:

Grodzisk Wlkp. – Kościół Serca Pana Jezusa, dziś należący do katolickiej parafii po tym samym wezwaniem. Na stronie, w zakładce Historia, wszystko ładnie opracowane. Warto dodać, że kościół był pod specjalną „opieką” pary cesarskiej, którzy nie tylko wspomogli go w budowie. http://www.nspj-grodzisk.eu
Jabłonna - Poewangelicki kościół Najświętszego Serca Jezusa – 1852 r., dziś katolicka parafia.
Rostarzewo - Poewangelicki kościół Matki Boskiej Nieustającej Pomocy – 1866 r., dziś katolicka parafia.
Rakoniewice - Szachulcowy kościół poewangelicki – 1662 r., dziś Wielkopolskie Muzeum Pożarnictwa.
Kąkolewo - Kościół poewangelicki pw. Niepokalanego Serca Maryi z ok. 1880 r., dziś parafia katolicka.
Wielichowo - Zboru ewangelicki z 1 połowy XX w., dziś dom kultury i biblioteka.

Jakby co, to chętnie mogę wyszukać i zdobyć więcej informacji, bowiem podczas tego lata mam zamiar pozwiedzać rowerem wszystkie te miejsca.

[Piętka_Jacek]

Wspomniany wyżej kościół w Wolsztynie. Dwie strony w "Głosie Wolsztyńskim w 2010 roku:

str 1

str 2

[TomekD]

Rakoniewice - Szachulcowy kościół poewangelicki – 1662 r., dziś Wielkopolskie Muzeum Pożarnictwa.

To chyba jedyny zachowany bez przebudowy szachulcowy kościół ewangelicki w Wielkopolsce.

Drugim był kościół w Sierakowie (powiat międzychodzki).
Wzniesiony w latach 1782-85.
Po roku 1945 kościół popadał w ruinę, był wykorzystywany m.in. jako magazyn.
Pozbawiony opieki i konserwacji częściowo zawalił się jesienią 2010 roku
W roku 2011 Wojewódzki Konserwator Zabytków wydał nakaz odbudowy.
Nie wiem jak wygląda dzisiaj.

rok 2005:
http://www.panoramio.com/photo/47695054

rok 2009:


rok 2011:
http://www.panoramio.com/photo/56458994

linki do materiałów prasowych:
http://miedzychod.naszemiasto.pl/artyku ... ml#galeria
http://www.wiadomosci24.pl/artykul/dram ... 64502.html
w tym artykule zdjęcie wnętrza kościoła z czasów współczesnych:
http://d.wiadomosci24.pl/g2/9f/eb/e3/16 ... e44_p.jpeg

Ostatnio edytowano 07 lip 2012, 20:47 przez TomekD, łącznie edytowano 1 raz

[Łukasz Bielecki]

Dziękuję, wiedziałem że mogę na Was liczyć
Zdjęcia też się przydadzą, można przesyłać na mój email lucas.bielecki@gmail.com - natomiast zdjęć z internetu oczywiście nie będę kopiował, najwyżej podam linka.

Opracowania Eugeniusza będą oczywiście podstawą notek dla kościołów z terenu wieleńskiego. Bardzo mi się podoba praca Eugeniusza i jego uczniów. Moje opracowanie ma być bardziej pobieżne, ma na celu łatwą identyfikację danego kościoła osobom, które chciałyby go obejrzeć (lub miejsce po nim) - i poznać podstawowe informacje. W przyszłości istotnie warto byłoby opublikować po 1-2 zdjęcia przedstawiające obecny stan każdego z budynków.

Pozdrawiam,

[jacek98764]

Kościół poewangelicki w Dusznikach, zbudowany w latach 60. XIX w.
http://www.polskaniezwykla.pl/web/place ... licki.html

[Jan M. Musielak]

Kościoły ewangelickie Poznania:

Kościół p.w. św. Piotra, obecnie nieistniejący, lokalizacja: Petriplatz (plac Wiosny Ludów);
Kościół p.w. św. Pawła, obecnie p.w. Najświętszego Zbawiciela, lokalizacja: ul. Fredry;
Kościół p.w. św. Krzyża, obecnie p.w. Wszystkich Świętych, lokalizacja: ul. Grobla;
Kościół (niestety, nie znam pierwotnego tytułu), obecnie p.w. Maryi Królowej, lokalizacja: Rynek Wildecki;
Kościół (niestety, nie znam pierwotnego tytułu), obecnie p.w. MB Królowej Korony Polskiej, lokalizacja: Krzesiny

Gdyby porównać wszystkie kościoły Poznania (może pomijając te najnowsze) to zauważyłoby się pewną prawidłowość: trzy istniejące kościoły poewangelickie wyróżniają balkony. Natomiast kościoły budowane jako katolickie mają jedynie chór organowy.

Wyłamuje się z tej reguły ostatni na mojej liście. Tłumaczy to zarówno wielkość jak i historia tego kościoła. Powstał on jako element Wystawy Wschodnioniemieckiej w roku 1911. Zakupiony przez Komisję Kolonizacyjną został przeniesiony na obecne miejsce, aby służyć mieszkającym w okolicy niemieckim ewangelikom. Po II WŚ przekazany katolikom jako kościół filialny parafii w Głuszynie a od 1958 roku kościół parafialny. Na wystrój wnętrza przez lata nakładały się różne koncepcje. W końcu zwyciężyła idea totalnego remontu. Na 50 lecie istnienia parafii (2008r.) wymieniono sypiący się dach, na 100 lecie lokalizacji kościoła (2012r.) dokonano całkowitej przebudowy wnętrza. W uroczystość Zesłania Ducha Świętego, 27 maja 2012 roku, abp. Stanisław Gądecki, Metropolita Poznański, konsekrował kościół.

Z wymienionych kościołów dwa są mi szczególnie bliskie: kościół Najświętszego Zbawiciela, w którym byłem ochrzczony przez ks. Kazimierza Jonatowskiego, w którym przyjąłem po raz pierwszy Komunię Świętą z rąk ks. Leona Rogalewskiego, w którym byłem bierzmowany przez bpa Franciszka Jedwabskiego i w którym odprawiłem prymicyjną Mszę Świętą oraz kościół MB Królowej Korony Polskiej w Krzesinach, który od ośmiu lat jest moim kościołem parafialnym.
Zapraszam na stronę internetowa mojego kościoła parafialnego ( http://www.parafia.krzesiny.com.pl/home ).

Ostatnio edytowano 08 lip 2012, 00:14 przez Jan M. Musielak, łącznie edytowano 1 raz

[szu181]

Miejska Górka (pow. rawicki) Kościół Ewangelicki p.w. Góry Tabor, budowa 1777-78 - dziś strasznie niszczeje, nieużytkowany, podobno jeden z nielicznych drewnianych.
http://www.miejska-gorka.pl/pl/10864/10174/wniosek_o_dofinansowanie_na_remont_kosciola_poewangelickiego_na_24_miejscu.html
http://www.galeriawielkopolska.info/zdjecia/miejskagorka/miejskagorka5.htm

Rawicz Kościół Ewangelicki p.w. Świętej Trójcy (pierwszy powstaje w 1639r, w obecnej formie odbudowany został w roku 1803 według berlińskiego architekta Langhausa) - dziś Kosciół Katolicki św. Andrzeja Boboli
http://www.parafiabobola.pl/node/14

Rydzyna Kosciół Ewangelicki św Jakuba, budowa 1779-83 według projektu Graffa - dziś zaadaptowany na salę koncertową !!
http://www.panoramio.com/photo/51212011

Bojanowo Kościół Ewangelicki, budowa obecnego 1859-60 (pierwszy na tym miejscu powstał w 1641), obecnie Kościół Katolicki
http://www.gminabojanowo.pl/asp/pl_start.asp?typ=14&menu=151&strona=1

[szu181]

Rzeczywiście balkony (galerie, empory) są bardzo charakterystycznym elementem Kościołów Ewangelickich, często nazywane galeriami ponieważ na ich balustradach wieszano obrazy lub je malowano kiedy były drewniane.

[Resz]

Jarocin, kościół ewangelicki, zbudowany w 1847-1848, po II wojnie katolicki pw. św. Jerzego
http://www.jarocin.pl/zabytki.php

[ebryka1]

Kościoły ewangelickie Poznania:

Kościół p.w. św. Piotra, obecnie nieistniejący, lokalizacja: Petriplatz (plac Wiosny Ludów);
Kościół p.w. św. Pawła, obecnie p.w. Najświętszego Zbawiciela, lokalizacja: ul. Fredry;
Kościół p.w. św. Krzyża, obecnie p.w. Wszystkich Świętych, lokalizacja: ul. Grobla;
Kościół (niestety, nie znam pierwotnego tytułu), obecnie p.w. Maryi Królowej, lokalizacja: Rynek Wildecki;
Kościół (niestety, nie znam pierwotnego tytułu), obecnie p.w. MB Królowej Korony Polskiej, lokalizacja: Krzesiny

.

Witam.
Kolejny kościół w Poznaniu :
Ewangelicki kościół p.w. św. Łukasza Ewangelisty, obecnie p.w.Podwyższenia Krzyża Swiętego mieszczący się przy ulicy Szamarzewskiego.
Pozdrawiam.
Grzegorz

[TomekD]

Kościół (niestety, nie znam pierwotnego tytułu), obecnie p.w. Maryi Królowej, lokalizacja: Rynek Wildecki;

Był to kościół pw. św. Mateusza. Zbudowano go w latach 1904-1907.

Ostatnio edytowano 08 lip 2012, 17:30 przez TomekD, łącznie edytowano 1 raz

[zbyszek-57]

Witam
8 maja1878 roku został złożony kamień węgielny pod budowę kościoła ewangelickiego w Zagórowie,zakończono budowę 1883 roku. Nadal kościołem Ewangelickim w którym odbywają się Msze Święte .
Obecnie ma nowego plebana .
Zbyszek

[polo20080]

Krotoszyn kościuł zbudowany 1789-90 od 1979 parafia rzymsko-katolicka św Andrzeja Boboli

[Jakub]

Witam,
Czy tematem zainteresowań są także kościoły ewangelickie, które zlokalizowane były w miejscowościach, które aktualnie nie należą do Wielkopolski, ale dawniej zlokalizowane były w w W. Ks. Pozn. oraz województwie poznańskim do 1938 roku?

pozdrawiam
Jakub

[kabat]

Przypominam z forum Luteranie
viewtopic.php?f=2&t=872&hilit=+od+skok%C3%B3w+do+laskowa
Uzupełnieniem tematu może być wymieniana naszych forach książka.
Od Skoków do Laskowa
Z dziejów parafii ewangielicko-unijnych gnieźnieńskiego okregu kościelnego
2010 Marek Szczepaniak
str.150
cena 21 zł.

[albicilla2]

W Pobiedziskach przy ul.W.Jagiełly znajduje się klasycystyczny kościół poewangelicki pw. św. Ducha z 1 poł XIX w(bud.1784-1803)
Tu są zdjęcia
http://parafia-pw-swietego-ducha.blog.o ... album.html

[Łukasz Bielecki]

Bardzo dziękuję za dalsze informacje. Do listy kościołów ewangelickich Poznania podanych przez przedmówców, zwł. księdza Jana M. Musielaka dodałbym kościół św. Anny przy ul. Matejki (ewangelicki Kościół Chrystusa) i staroluterański kościół przy ul. Ogrodowej (dziś zbór metodystyczny). Dopiero od roku 1987 w granicach m. Poznania znajduje się dawny kościół ewangelicki w Morasku, który po wojnie stał się parafialnym kościołem rz-kat. parafii Ścięcia Jana Chrzciciela w Chojnicy (wsi zlikwidowanej w 1947 w związku z rozszerzeniem terenu poligonu Biedrusko). Co ciekawe wiązało się to z porzuceniem kościoła filialnego w tymże Morasku wybudowanego raptem kilkanaście lat wcześniej, który obecnie zrujnowany stoi nieopodal. Istnieją jeszcze dwa kościółki protestanckie przy ul. Grunwaldzkiej, w których nabożeństwa swe po wojnie sprawowali wzgl. nadal sprawują ewangelicy i baptyści. Jeden z nich był przed wojną kapliczką cmentarną, a drugi kaplicą szpitala przy ul. Przybyszewskiego (dawniej ewangelickich Diakonis). To chyba wszystkie kościoły, które przed wojną były ewangelickimi, a leżą na terenie dzisiejszego Poznania. Wiem, że w 1912 roku powstała ewangelicka parafia w Starołęce, jednak nie wiem czy posiadała własny kościół i co się z nim stało. Może ktoś się orientuje.

Witam,
Czy tematem zainteresowań są także kościoły ewangelickie, które zlokalizowane były w miejscowościach, które aktualnie nie należą do Wielkopolski, ale dawniej zlokalizowane były w w W. Ks. Pozn. oraz województwie poznańskim do 1938 roku?

Interesuje mnie Wielkopolska w historycznych granicach wraz z tymi fragmentami WXP, które zasadniczo leżą na Kujawach (Bydgoszcz, Inowrocław, Strzelno). Czyli prócz WXP także Kalisz, Turek, Konin, Złotów, Wałcz...

Pozdrawiam,

[Andrzej 512]

Krótko o histori Kościoła Ewangelickiego w Swarzędzu.

http://mojswarzedz.pl/index.php?option= ... &Itemid=36

[fwanda]

Kościół parafialny p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Bojanowie. Od 1945 r. kościół katolicki, a wcześniej z wieloletnią historią kościół ewangelicki

http://www.gminabojanowo.pl/asp/pl_star ... 6&strona=1

pozdrawiam Wanda

[krysia]

Kościoły ewangelickie Poznania:

Kościół p.w. św. Piotra, obecnie nieistniejący, lokalizacja: Petriplatz (plac Wiosny Ludów);
Kościół p.w. św. Pawła, obecnie p.w. Najświętszego Zbawiciela, lokalizacja: ul. Fredry;
Kościół p.w. św. Krzyża, obecnie p.w. Wszystkich Świętych, lokalizacja: ul. Grobla;
Kościół (niestety, nie znam pierwotnego tytułu), obecnie p.w. Maryi Królowej, lokalizacja: Rynek Wildecki;
Kościół (niestety, nie znam pierwotnego tytułu), obecnie p.w. MB Królowej Korony Polskiej, lokalizacja: Krzesiny

Gdyby porównać wszystkie kościoły Poznania (może pomijając te najnowsze) to zauważyłoby się pewną prawidłowość: trzy istniejące kościoły poewangelickie wyróżniają balkony. Natomiast kościoły budowane jako katolickie mają jedynie chór organowy.

Wyłamuje się z tej reguły ostatni na mojej liście. Tłumaczy to zarówno wielkość jak i historia tego kościoła. Powstał on jako element Wystawy Wschodnioniemieckiej w roku 1911. Zakupiony przez Komisję Kolonizacyjną został przeniesiony na obecne miejsce, aby służyć mieszkającym w okolicy niemieckim ewangelikom. Po II WŚ przekazany katolikom jako kościół filialny parafii w Głuszynie a od 1958 roku kościół parafialny. Na wystrój wnętrza przez lata nakładały się różne koncepcje. W końcu zwyciężyła idea totalnego remontu. Na 50 lecie istnienia parafii (2008r.) wymieniono sypiący się dach, na 100 lecie lokalizacji kościoła (2012r.) dokonano całkowitej przebudowy wnętrza. W uroczystość Zesłania Ducha Świętego, 27 maja 2012 roku, abp. Stanisław Gądecki, Metropolita Poznański, konsekrował kościół.

Z wymienionych kościołów dwa są mi szczególnie bliskie: kościół Najświętszego Zbawiciela, w którym byłem ochrzczony przez ks. Kazimierza Jonatowskiego, w którym przyjąłem po raz pierwszy Komunię Świętą z rąk ks. Leona Rogalewskiego, w którym byłem bierzmowany przez bpa Franciszka Jedwabskiego i w którym odprawiłem prymicyjną Mszę Świętą oraz kościół MB Królowej Korony Polskiej w Krzesinach, który od ośmiu lat jest moim kościołem parafialnym.
Zapraszam na stronę internetowa mojego kościoła parafialnego ( http://www.parafia.krzesiny.com.pl/home ).

Tematem jestem zainteresowana niemalże od urodzenia. Bardzo osobiście jestem zwiazana z kościołem poewangelickim p.w. Podwyższenia Krzyza Św. w Poznaniu przy ul. Szamarzewskiego 3.
Dorzucę tu pare informacji z Ksiąg adresowych m. Poznania:
- rok 1911 str. *218 St. Lukaskirche- Posen, Kaiser Wilhelmstr.3- pastor P. Buchner ( u z "), wikary P. Pfeifer. Organist Kuss, Kuster(u z ")-kościelny Maschke
Kirchhof(cmentarz) - August. Vikto. Strasse 46
ulica A. Szamarzewskiego nazywana też była Eichendorffstrasse
- rok 1916 * 227 ten sam proboszcz i wikary
- rok 1926 s. 34 pastor O. Buchner (u z "')
- rok 1930, pastor Richard (K)Rammel
- rok 1933, pastor dr. Richard Kammel zameldowany tam od 1925 roku (wg rejestru domów za czasów posługi duszpasterskiej R. Kammel razem z nim zamieszkiwało pod wymienionym adresem 17 osób)
- ostatnim pastorem był Waldemar Thomson, którego zyje syn w Niemczech
str. *403 Zbory ewangielickie:
Zbór Św. Krzyża, pastor Greulich, ul. Grobla 1
Zbór Św. Pawła, pastor Staemler, ul. Fredry 11
należy tu dodać, że tuż za budynkiem plebani istniała kaplica, którą rozebrano budując Urząd Wojewódzki w Poznaniu przy obecnej ulicy T. Kościuszki
Zbór Św. Piotra, pastor Haemisch, ul. Św. Józefa
Zbór Św. Łukasza Ewangelisty, pastor Buchner, ul. A.Szamarzewskiego 3 obecnie p.w. Podwyższenia Krzyża Św.
Zbór Św. Mateusza, pastor Ilak, pl. Bergera obecnie Rynek Wildecki
Zbór p.w. Chrystusa, pastor Hereke, ul. Spokojna obecnie p.w. Św. Anny ul. Matejki
Zbór polsko-ewangelicki, pastor Manica, ul. Ogrodow (tuż przy kościele istniał cmentarz)

Od 1945 roku kościół św. Łukasza przejeli katolicy i pierwszym duszpasterzem był ks. Żebrowski, kościelnym Julian Strzyżyński, późniejsi księża to: Władysław Mróz uczestnik walk pod monte Casino, ks. Maksymilian Goszyc, ks. Stanisław Borowczyk, ks. Julian Humeński, Ks. J. Kulej.... Tutaj warto wspomnieć , że księża byli więźniami obozów koncentracyjnych co zostawiło trwały ślad w ich psychice. Posługę duszpasterską pełnili także w latach powojennych ks. Mikołajczak, ks. Gąsiorek, ks. Kowalski. Niestety nie zapamiętałam wszystkich kapłanów.
W chwili obecnej w kościele Pw. Podwyższenia Krzyża Św nie ma;
- ołtarza głównego z lat powojennych,
- ołtarzy bocznych oraz częściowo brak wot podarowanych świątyni przez wiernych
- pięknych drewnianych balasek,
- posadzka została zmieniona (pierwotnie płytki kremowo czarne),
- zniknęła ambona,
- zniknął piękny kryształowy duży żyrandol,
- nie ma pięknego witraża w prezbiterium z wizerunkiem Trójcy Św.
- ambony
- i czego jeszcze???
- przebudowie, zmianom, uległ także teren okalający świątynie, dobudowano dodadakowe skrzydło budynku plebani, wycince uległo wiele drzew.
W istniejących budynkach a tu nalezy wspomnież, że kościół z racji "wieku " zaliczany jest do zabytków, dokonano zmian przy okazji niszcząc piękną drewnianą politurowaną stolarkę.

Jeśli chodzi o kościoły ewangelickie w Wielkopollsce to wymienię kościół w Witkowie koło Gniezna, który stał pośrodku rynku do ok. 1970 r. Władze już wcześniej zamierzały go rozebrać ponieważ nie znalazł się pośród spisu obieków zaliczanych do zabytkowych.
Patrz net Witkowo 1911-1944[podróż w czasie]-YouTube. W Witkowie istnieje izba historyczna, której opiekunem jest p. Zborowski tel. 692-821-452. Ten nieistniejący już kościól mam jeszcze przed oczyma.
Pozdrawiam cierpliwie czytających te informacje Forumowiczów
krysia

[Jan M. Musielak]

...
Zbór Św. Pawła, pastor Staemler, ul. Fredry 11
należy tu dodać, że tuż za budynkiem plebani istniała kaplica, którą rozebrano budując Urząd Wojewódzki w Poznaniu przy obecnej ulicy T. Kościuszki
...
Krysia

Pamiętam tę kaplicę. Sąsiadowała z probostwem i DWLot. Wejście było od ulicy Kościuszki. Korzystali z niej wierni Kościoła Polskokatolickiego. Nigdy nie wszedłem do środka, choć czasem zaglądałem przez otwarte drzwi. To był mój fyrtel.

[BeciaQ]

Parafia p.w. Św. Barbary w Luboniu-Żabikowie w 1945 roku przejęła zbór ewangelicki, który zbudowany był w latach 1908-1912.

http://www.barbara.lubon.pl/index.php?strona=historia


pozdrawiam:)

[Roman_Szynka]

Jutrosin
Kościół wybudowano w latach 1862-1863 w stylu neogotyckim. Powstał na miejscu wcześniejszego który spłonął. Był używany do 1954 roku. W 1995 roku zbór zaadaptowano na salę gimnastyczną służącą miejscowej Szkole Podstawowej. Zbór znajduje się przy ulicy Wrocławskiej.

Roman

[Młynarka]

Kościół ewangelicki w Pakości wybudowany został w 1866 roku, a uroczystego otwarcia dokonano 15 października. Znajdował się przy dzisiejszej ul. Św. Jana 12.

Tak wyglądał w okresie swojej świetności:
1. od frontu,
2. od tyłu.

Po drugiej wojnie światowej nie pełnił już swoich funkcji. Z jego likwidacją związana jest historia opowiedziana mi przez mojego tatę, który jako chłopiec był świadkiem niżej opisanego zdarzenia. Otóż na początku lat 50-tych ubiegłego wieku kościół decyzją władz pozbawiony został pięknego, strzelistego zwieńczenia wieży. Odbyło się to w ten sposób, że opasano je bardzo długim łańcuchem metalowym, a jego końce przymocowane zostały do dużego traktora, czekającego na dole. Traktor ruszył, a metalowe zwieńczenie z łoskotem runęło w dół i to był jego smutny koniec. W takim małym miasteczku jak Pakość było to wtedy wydarzenie nie lada - ściągnęło wielu gapiów…

W budynku pokościelnym najpierw urządzono kino, później był tam dom kultury. Obecnie mieści się tutaj Ośrodek Kultury i Turystyki w Pakości.
Patrząc dzisiaj na budynek Ośrodka trudno się domyślić, że był to kiedykolwiek kościół ewangelicki.

[Łukasz Bielecki]

Przypomniało mi się, że w Poznaniu funkcję kościoła ewangelickiego, tyle że garnizonowego spełniał przez prawie stulecie również pokarmelicki kościół św. Józefa na wzgórzu św. Wojciecha. Po I wojnie św. został zwrócony katolikom.

Wśród kościołów niegdyś ewangelickich w miejscowościach Wielkopolski znam jeszcze co najmniej dwa o podobnej historii. W Gołańczy po kasacie zakonu bernardynów kościół przekazano ewangelikom w latach 1830-tych. Dziś kościół stoi zaniedbany i nieużytkowany. W Lubiniu z kolei po kasacie benedyktynów kościół poklasztorny został parafialnym, a stary gotycki kościółek parafialny św. Leonarda przekazano ewangelikom. Choć dziś znów jest katolickim kościołem parafialnym, nadal znajdują się w nim poniemieckie witraże z wizerunkami ewangelistów.

[Łukasz Bielecki]

W świątyniach poewangelickich funkcjonują obecnie kościoły parafialne lub filialne rzymskokatolickie m.in. w: Budzyniu, Sokołowie Budzyńskim, Zacharzynie, Lipiej Górze, Żninie, Murowanej Goślinie, Skokach (w dwóch ostatnich nabożeństwa raczej sporadycznie), Rogoźnie, Hucie k. Czarnkowa, Sarbii k. Mieściska, Wągrowcu, Rejowcu, Gnieźnie, Wrześni, Zakrzewie k. Poznania, Piotrowie k. Wronek, Racocie, Szamocinie, Łobżenicy, Tłukomach, Krajence, Grabównie, Szubinie, kilku kościołach bydgoskich, Rynarzewie, Inowrocławiu, Jabłonnie, Borui, Śmiglu, Krośnie k. Mosiny, Ostrzeszowie i w jednym z kościołów pilskich.

W stanie ruiny znajdują się kościoły w Łeknie, Połajewie, Kwieciszewie, Dąbrowie k. Mogilna,

Przebudowane zostały lub innym celom służą świątynie w Miłosławiu, Janikowie, Więcborku, Buku.

Całkiem rozebrano (czy też zburzono) kościoły w Czarnkowie, Wieleniu, Chodzieży, Radwankach, Sępólnie Krajeńskim, Trzcielu, Trzciance, Wyrzysku.

Nadal ewangelikom służą kościoły w Koninie, Kępnie i Kobylejgórze - o tych trzech wiem. Na nowo wybudowano w ostatnich latach kościoły wyznania ewangelicko-augsburskiego w Poznaniu i Pile.

Starałem się nie wymieniać kościołów już przywołanych przez przedmówców. Co do około setki dalszych - musiałbym poszukać bliższych informacji, może ktoś nimi dysponuje.

[Jakub]

Witam,
Mąkowarsko - miejscowość leżąca w okresie zaborów w Wielkim Księstwie Poznańskim i następnie do 1938 roku w województwie poznańskim.

Kościół ewangelicki wybudowany w latach 1891-1895. Budowany w dwóch etapach. Parafia ewangelicka powstała w 1894 roku. Pierwszy pastor Gellert.
Dane techniczne kościoła:
Fundament postawiono z kamieni polnych, mur z cegieł, na dachu położona podwójna papa, sufity z belek, podłoga z bruku z kamieni polnych. W murach kościoła były 4 kominy wietrzne oraz 6 innych. W roku 1895 przebudowano w kościele nawę poprzeczną oraz dobudowano kruchtę i schody. Powierzchnia całkowita jaką zajmował kościół wynosiła 199,3 metra kwadratowego. Całkowita wysokość od fundamentów do głównego gzymsu wynosiła 7,08 metra. Wysokość nawy 5,6 metra, a objętość kościoła 1401,1 metra sześciennego.
Po przebudowie kościoła ogólna liczba miejsc wynosiła 360, w tym 128 siedzących (74 w nawie i 54 na chórze).

Parafia ewangelicka funkcjonowała do 1944 roku.
Po wojnie budynek kościoła służył jako magazyn GS.
Rozebrany w latach 60'.
Cegły częściowo przeznaczono na budowę nowej szkoły podstawowej.
Dzwon z wieży przeniesiono na dzwonnicę parafii katolickiej gdzie wisi do dzisiaj.
Organy z kościoła ewangelickiego w 1948 roku przeniesiono do Bydgoszczy do kościoła Matki Boskiej Nieustającej Pomocy.

PS.
1) Jeżeli ktoś posiadałby jeszcze jakieś dodatkowe informacje o kościele ewangelickim w Mąkowarsku (w szczególności interesują mnie pastorzy) to proszę o kontakt.
2) posiadam skan dokumentacji z 1895 i 1897 dotyczący danych technicznych kościołów ewangelickich w Wielkim Księstwie Poznańskim. Tekst w języku niemieckim. Jeżeli byłby ktoś zainteresowany to proszę o kontakt PW i prześlę te dane.

pozdrawiam
Jakub

[menka]

Jeziora Wielkie (Grosssee) – kościół ewangelicki zbudowany został pod koniec XIX w. Obecnie jest kościołem pomocniczym parafii katolickiej w Siedlimowie.

Kwieciszewo – kościół ewangelicki wybudowany w latach 1834-1838, po spaleniu kościoła katolickiego pod koniec II wś przez wycofujących się niemców przez prawie 15 lat kościół ewangelicki służył katolikom, potem był magazynem, poewangelicki kościół w 2009 r wpisano do rejestru zabytków, ponoć ma w nim powstać centrum promocji województwa. Obecnie odarty z tynków wygląda żałośnie.

Mogilno – kościół ewangelicki murowany zbudowany w latach 1853- 1859 w miejscu po kościele ewangelickim drewnianym, który zawalił się w 1840 r (jeszcze wcześniej w tym miejscu stał Ratusz, który spłonął w 1777 r.), po II wś stał opustoszały, potem służył jako magazyn soli, rozbiórki dokonano w roku 1960 na polecenie ówczesnych władz (organy z tego kościoła są w farze). Kościół ewangelicki stał na rynku pomiędzy dzisiejszą pocztą, a policją, obecnie w tym miejscu jest pomnik upamiętniający walkę mieszkańców ziemi mogileńskiej podczas II wś.

Strzelno – pierwszy kościół ewangelicki był przy obecnej ul. Ścianki, drugi kościół ewangelicki zbudowano w 1926 r., ale nie na miejscu poprzedniego, tylko na strzeleńskim Rynku, po II wś służył jako magazyn, rozebrany w latach 1967-68.

[DankaW]

Środa Wlkp.


Źródło: WBC

Obecnie:
"Parafia NSJ

Najstarszym wezwaniem naszej świątyni, istniejącej w Środzie najprawopodobniej już przed XIII w., był tytuł "Świętego Krzyża". Po lokalizacji miasta na prawie magdeburskim w XIIIw., kościół znalazł się poza pierścieniem nowo wznoszonych murów na tzw. przedmieściu. W początkach XVw. biskup chełmski Andrzej z Opalowca ufundował przy istniejącym kościele, za zgodą króla Władysława Jagiełły, klasztor dominikanom. Obecnie w sporej części zabudowań dawnego klasztoru mieszczą się zakłady włókiennicze.

Pierwotna świątynia, prawdopodobnie drewniana, została z biegiem lat przebudowana na barokową murowaną. Pod kobiec XVIII w. kościól zaczął chylić się ku upadkowi. Konwent klasztorny przetrwał aż do kasacji przez zaborcze władze pruskie w XIXw. W pierwszej połowie tegoż stulecia kościół rozebrano. W latach 1881-88 trwała budowa i wyposażanie nowej świątyni, wznoszonej przez gimnę wyznaniową ewangelicko-unijną, dla potrzeb religijnych napływającej ludności niemieckiej, przeważnie wyznania protestanckiego.

W roku 1945 kościół został przejęty przez katolicką parafię kolegiacką w Środzie, jako kościół pomocniczy gimnazjalny. Odprawiały się tu nabożeństwa, z biegiem czasu coraz liczniejsze, dla dzieci i młodzieży. Zwano go kościołem szkolnym. W niektórych dokumentach zwany był przejściowo kościołem Chrystusa Króla.

Arcybiskup Antoni Baraniak zatwiedził nowy tytuł "Najświętszego Serca Jezusa" i utworzył w ndniu 15 III 1967, przy tym kościele ośrodek duszpasterski. Dnia 1 I 1972 tenże arcypasterz erygował nową parafię pod wezwaniem Najświętszego Serca Jezusa, obejmującą teren dotychczasowego ośrodka. W roku 1964 świątynia otrzymała nowe wyposażenie zakrystii, projektu architekta Edmunda Węcławskiego, które wykonał mistrz stolarski Roman Dzikowski. W roku 1967 dostosowano wnętrze kościoła do wymogów liturgii posoborowej. Jako centralny element wystroju zaprojektowano ołtarz soborowy z dużym nowoczesnym asymetrycznym krzyżem, wykonanym z metaloplastyki i kolorowego szkła. Bardzo cenna jest figura- pasyjka Ukrzyżowanego z jaśniejącym złotym sercem. W ten sposób podkreślono umiejętnie łączność dawnego wezwania (św.Krzyża), z obecnym tytułem Najświetszego Serca Jezusa. W czasie tej modernizacji rozszerzono chór organowy, dobudowano boczne wyjście, wyłożono marmurem posadzkę, powiększono obejście na dziedzińcu przykościelnym. W 1981r. dokonano całkowitej wymiany urządzeń nagłaśniających i częściowego remontu organó. W 1983r. nastąpiła kolejna naprawa organów i naprawa dachu oraz pokrycie wieży blachą miedzianą. Zabytkowych sprzętów względem rzeźb kościół nie posiada.
źródło:http://www.srodakolegiata.archpoznan.org.pl"
Źródło: http://sroda.e-wielkopolska.pl/koscioly ... ?showall=1

Widok mojego kościoła parafialnego nocą.

[Jan M. Musielak]

Kościół ewangelicki w Odolanowie.
Pamiętam go z czasów mojego odolanowskiego wikariatu (1983-85). Wówczas sama budowla wydawała się w dobrym stanie, jednakże wnętrze było całkowicie zdewastowane. Pojawiła się wówczas propozycje przekazania go parafii św. Marcina, ale parafii nie stać było na jego odnowienie i utrzymanie i co więcej, nie było potrzeby na drugi kościół, niemal po sąsiedzku z kościołem parafialnym.

[madzik83]

Bralin (pow. kępiński) - kościół murowany wybudowany i poświęcony w 1867 r., w 1990 r. przekazany parafii katolickiej, w 2006 r. przekazany Urzędowi Gminy w Bralinie

Drożki (pow. kępiński) - kościół murowany wybudowany w 1799 r. kiedy spalił się poprzedni drewniany, początkowo kościół ten nie posiadał wieży. Pastorzy: Sękowski, von Przybylski. Obecnie w kościele tym mieści się dom ludowy.

Kępno (pow. kępiński) - kościół murowany wybudowany w 1863 r. (po pożarze poprzedniego kościoła i plebanii w 1854 r.). Nadal należy do parafii ewangelicko - augsburskiej i nadal odbywają się tam nabożeństwa.

Grabów nad Prosną (pow. ostrzeszowski) - neogotycki kościół wybudowany w 1887 r., obecnie nieczynny, choć podobno jest w posiadaniu jakiegoś stowarzyszenia kulturalnego

Kobyla Góra (pow. ostrzeszowski), kościół poświęcony w 1894 r. Nadal należy do parafii ewangelicko - augsburskiej i odbywają się tam nabożeństwa.

Opatów (pow. kępiński) - kościół wybudowany przy pomocy właściciela Opatowa księcia Henryka pruskiego w 1891 r.

Laski (pow. kepiński) - kościół wybudowany przez dziedzica Lasek Leopold von Loesch w 1879 r. Obecnie jest to kościół parafialny parafii rzymskokatolickiej.

Rychtal (pow. kępiński) - wybudowany w 1872 r. Został rozebrany w latach 1955 - 1959. Cegła została wykorzystana do rozbudowy szkoły. Kościół zaprojektował Carl Johann Bogislaw Lüdecke.

[wojtek1425]

Witam,
W miejscowości Witkowo był kościół ewangelicki. Nie wiem dokładnie z którego roku był, ale wydaje mi się, że z drugiej połowy XIX wieku. Niestety spotkał go nieprzyjemny los; po II wojnie światowej służył jako spichlerz do zboża, a w 1973 roku został rozebrany. Przesyłam fragment pocztówki:



Uploaded with ImageShack.us

Pozdrawiam:
*Wojtek*

[Bogdan54]

Powojenne losy kościoła ewangelickiego w Połajewie - pobudowany w 1859 r., służył wiernym do 1945 r.

"POŁAJEWO. XIX-wieczny kościół ewangelicki w Połajewie miał już wiele zastosowań. Od kiedy przestał służyć wiernym w 1945 roku przejęła go władza ludowa i gotycki kościół był kolejno magazynem materiałów rolnych, silosem zboża, składem pasz a nawet miał być dyskoteką.
O przejęcie kościoła na początku lat 90 starała się parafia ewangelicka z Poznania. Jednak nie mając w Połajewie ani jednego potencjalnego parafianina zrezygnowała.
Kościoł przejęła w 1997 roku gmina a po dwóch latach sprzedała go trzem wygadanym biznesmenom z wielkimi planami. Prywatni właściciele obiecali otworzyć w dawnym zborze restaurację i hotel, potem galerię. Nic jednak nie zrobili.
Z aktu notarialnego wynika, że nie może być tam prowadzona działalność rozrywkową. Również mieszkańcy Połajewa są przeciwni rozrywkom w miejscu niegdyś w ich mniemaniu świętym. Wszelka przebudowa a nawet każdy remont jest obciążony nadzorem konserwatora zabytków, ponieważ jest to obiekt wpisany do rejestru zabytków.
Biznesmeni prawdopodobnie zrezygnowali z planów i od kilku lat nadaremnie usiłują kościół sprzedać. Domem Bożym z wielkim żółtym banerem z napisem „sprzedam” zainteresowała się telewizja ogólnopolska.
Pytany przez Tomasza Wójcika z TVN24 wójt Stanisław Pochyluk wyjaśniał: - Właściciele, którzy go nabyli nie podejmują żadnych działań w kierunku takim, jak było uzgodnione przy sprzedaży.
Kościół więc czeka, szanse na sprzedaż spadają, a wraz z nimi dachówki. Martwi to pałajewian i konserwatora zabytków. Dziwi przejezdnych. Kościół na sprzedaż, to jednak niecodzienny widok."
Źródło: http://www.oborniki.com.pl

Wygląd dzisiejszy.





Na stronie http://fotopolska.eu/265640,z,128220,1,foto.html#st czytamy:

” Kościół znalazł nabywcę ( etnograf z Lubasza).
Plany: Międzynarodowe Centrum Dialogu Międzykulturowego i Ekumenicznego (Głos Wielkopolski nr 79/2012r.)"

[andulka]

Witam,
Pszczew, neogotycki kościół ewangelicki, po prawej stronie drogi do Silnej. Do 1801r. roku właścicielami dworu w Pszczewie byli biskupi poznańscy. Po nich dwór przejął niemiecki baron Hiller von Geartringen. Wówczas powstała parafia ewangelicka, wybudowano kościół w 1865r., założono cmentarz i szkołę. Kościół nie istnieje, rozebrany w 60-tych latach XX w.
http://lubuskie.regiopedia.pl/zdjecie/k ... wie-125557

Poniżej ta sama pocztówka ze Pszczewa z widokiem kościoła lub panoramy miasteczka:

http://www.gazetalubuska.pl/apps/pbcs.d ... hotostory5
http://www.gazetalubuska.pl/apps/pbcs.d ... otostory17
http://www.gazetalubuska.pl/apps/pbcs.d ... otostory18

Pozdrawiam
Ania

[maxaugust]

Spis świątyń z terenu woj. kuj-pom . Spis zawiera nie tylko kościoły ewangelickie

Są m.in. takie kościoły jak

B - zbór baptystów EA - kościół ewangelicko-augsburski ER - kościół ewangelicko-reformowany EU - kościół ewangelicko-unijny G - kościół garnizonowy I - kościół irwingiański K - kościół rzymskokatolicki M - mennonicki dom modlitwy P - cerkiew prawosławna S - synagoga SL - kościół staroluterański

http://lapidaria.wikidot.com/spis-swiatyn

[Asiek]

Drugie życie świętych murów

W laicyzującej się Europie wiele kościołów traci swoją sakralną funkcję.
Jednak zamiast popadać w ruinę zazwyczaj adaptuje się je do nowych potrzeb, na centra sztuki, domy mieszkalne, a nawet dyskoteki.

Całość tekstu wraz ze zdjęciami:
http://bryla.gazetadom.pl/bryla/56,8529 ... murow.html

[Łukasz Bielecki]

Spis świątyń z terenu woj. kuj-pom . Spis zawiera nie tylko kościoły ewangelickie

http://lapidaria.wikidot.com/spis-swiatyn

Bardzo dziękuję za link. Mniej więcej coś takiego chciałem właśnie zrobić, tylko dla Wielkopolski!

[J1anka]

ZDUNY
Początkowo, mieszkający w Zdunach protestanci nie posiadali swojego kościoła, na nabożeństwa udawali się do Cieszkowa.
Pierwszą, drewnianą świątynię pw. Trójcy Przenajświętszej wybudowano w roku 1637. Kościół ten spłonął w 1789 r. W tym samym roku rozpoczęto budowę obecnego, dzisiaj już poewangelickiego kościoła. Zakończono ją w 1792 r.
Kościół utrzymany jest w stylu barokowo-klasycystycznym; wzniesiony na planie prostokąta z kwadratową wieżą od wschodu i przybudówką od zachodu. Dach kościoła jest dwuspadowy, na wieży namiotowy, kryty dachówką. Kościół posiada halowe wnętrze z dwukondygnacyjnymi emporami wspartymi na jońskich kolumnach. Wewnątrz znajduje się klasycystyczna ambona z 1792 r. oraz alegoryczna rzeźba przedstawiająca Nadzieję.
Ciekawe są również piaskowe, osiemnastowieczne płyty nagrobne, upamiętniające wybitnych protestantów - mieszkańców Zdun.
Na zewnętrznym murze świątyni zachowały się ślady po niemieckim ostrzale z pierwszego dnia II wojny światowej. W latach 1946-1989 kościół wykorzystywany był jako magazyn. Obecnie należy do gminy Zduny, służy jako dom pogrzebowy. Każdego trzynastego dnia miesiąca, odbywają się tam nabożeństwa ku czci Matki Bożej Fatimskiej.
źródło: http://www.zduny.pl/index.php?mchoice=zabytki
http://www.galeriawielkopolska.info/zduny.html

W roku lokacji Zdun Niemieckich powstał w nowym mieście zbór ewangelicki. Drewniana świątynia, zbudowana przez cieślę Jerzego Roinkę z Krotoszyna, przetrwała do roku 1789, kiedy to uległa zniszczeniu w pożarze. Zduńscy ewangelicy od razu przystąpili do odbudowy zboru. Utrzymany w stylu barokowo-klasycystycznym, obecnie należący do parafii katolickiej, kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa, wzniesiony został, według projektu wrocławianina J. F. Hansena, w latach 1789-1792. We wnętrzu świątyni na szczególną uwagę zasługuje klasycystyczna ambona, osiemnastowieczne płyty nagrobne, zasłużonych protestanckich mieszkańców miasta, a także rzeźba będącą alegorią „Nadziei”.
źródło: http://www.d-w.pl/przewodniki-po-miastach/zduny.html

i kilka zdjęć:
http://fotopolska.eu/Zduny/b33583,Dom_pogrzebowy.html

[J1anka]

DOBRZYCA

Dla mieszkańców wyznania ewangelickiego w latach 30. XIX wieku zbudowano zbór.
Kościół ewangelicki w Dobrzycy jest jednonawową świątynią z wysoką wieżą zegarową. Nawę późnoklasycystycznego zboru zamyka półkoliste prezbiterium.
Kościół służył miejscowym ewangelikom do 1945 r. Po zakończeniu wojny zamieniono go w magazyn. W 1984 r. rozpoczęto remont świątyni, podczas którego odrestaurowano ołtarz oraz część wnętrza. Niestety, prace remontowe zostały przerwane i kościół - będący obecnie własnością parafii św. Tekli - pozostaje zamknięty.
http://www.polskaniezwykla.pl/web/place ... ol--xix-w-).html

W grudniu 1842 odbyły się w Dobrzycy uroczystości poświęcenia murowanego kościoła ewangelickiego, który obecnie jest własnością parafii rzymskokatolickiej. Pozostałością parafii ewangelickiej jest też zabytkowy dom przy ulicy pleszewskiej wzniesiony w roku 1844.
http://www.d-w.pl/przewodniki-po-miastach/dobrzyca.html

[J1anka]

Koźmin Wlkp.
"Kamień węgielny pod budowę zboru położono 27 października 1881r. Jego projekt, w stylu neogotyckim ze strzelistą wieżą, opracował budowniczy Koppe (Koeppel) z Krotoszyna, a kierownictwo robotami budowlanymi powierzono mistrzowi murarskiemu Reiche z Pleszewa.(...)Budynek świątyni wraz z urządzeniem i wystrojem wnętrza (18-to głosowe organy, kolorowe witraże) został ukończony w ciągu 2 lat. Na wieży zainstalowano zegar, który wybijał godziny oraz odlane w Lipsku trzy różnej wielkości dzwony, na których umieszczono cytaty z Pisma św. Środki na budowę pochodziły z większych darowizn - hr Stolberga z Borzęciczek, majątku patronackiego Psie Pole, kredytów bankowych i składek. Akt poświęcenia świątyni miał miejsce 16 października 1883"
Kościół rozebrano w 1971 roku.
źródła:
Monografia Koźmina wielkopolskiego i okolic s.218-219 fragment D. Szczepaniak; Koźmin Wlkp. 2006
Monografia Koźmina wielkopolskiego i okolic s.609-624; Olgierd Kiec; Koźmin Wlkp. 2006

kilka zdjęć:
http://www.kozminwlkp.pl/old/index.php?site=galeria
http://fotopolska.eu/45938,obiekt.html