Wielkopolskie Towarzystwo Genealogiczne GNIAZDO

Trudno jest ulokować w czasie początki bytności ludności żydowskiej w Krotoszynie. Najprawdopodobniej gmina żydowska powstała tu pod koniec XVI w. Pierwszym znanym z imienia rabinem był Hirsch ben Samson - sprawował on swoją funkcję około 1617 r. Gmina rozwijała się prężnie, w 1629 r. istniało już 311 domów żydowskich, większość z nich ulokowana była na przedmieściach przy drodze do Wrocławia. Dziewiętnastego lipca 1638 r. gmina żydowska otrzymała od Przementowskiego i Władysława Rozdrażewskiego swój pierwszy przywilej; zezwalał on Żydom na prowadzenie handlu, odbudowę synagogi i domów po pożarze oraz założenie własnego cmentarza przy drodze do Ostrowa Wielkopolskiego. Jeden z kolejnych przywilejów został nadany krotoszyńskim Żydom przez magnata Józefa Potockiego, hetmana wielkiego koronnego. Dokumentem z pierwszego marca 1728 r. uporządkował on zobowiązania gminy i jej organizację.

Dużym ciosem dla całego miasta był pożar, który wybuchł w Krotoszynie w 1774 r. Zniszczeniu uległa wówczas połowa miasta, w tym kwartał żydowski z synagogą i domem modlitwy (bet ha-midrasz), zwoje Tory, rękopisy przechowywane w szkole żydowskiej oraz inne kosztowności. W tym czasie w mieście mieszkało tysiąc trzystu osiemdziesięciu czterech Żydów. Musiało upłynąć sporo czasu, nim gmina żydowska podniosła się z tragedii, jaką był pożar. Dopiero dziewiątego listopada 1839 r. krotoszyńska Korporacja Żydowska zakupiła przy ul. Garncarskiej plac pod nową świątynię, której uroczyste otwarcie nastąpiło w 1846 roku. W 1849 r. Krotoszyn zamieszkiwało dwa tysiące trzystu dwudziestu siedmiu Żydów, co stanowiło około trzydziestu procent populacji miasta. W tym samym czasie istniała już żydowska szkoła elementarna, zlokalizowana przy dzisiejszej ul. Krótkiej.

W XIX w. Krotoszyn był miejscem zamieszkania i działalności wielu Żydów znanych na polu nauki i religii. Z miastem tym związani byli rabini: Lipska Abraham Meyer Goldschmidt (1820-1889), Zbąszynia Aron Pulvermacher, rabin i uczony Simon Eppenstein (1864-1920), a także uczeni: znawca języków azjatyckich Georg Huth (1867-1906), profesor Albert Herbst (1839-1907). Jednak najbardziej znanym krotoszyńskim Żydem był Bar Loebel Monasch (1801-1879) - drukarz, autor "Pamiętnika", w którego drukarni powstały między innymi wciąż istniejące dwa modlitewniki (obecnie eksponaty w Muzeum Regionalnym PTTK w Krotoszynie).

Początek XX w. przyniósł okres emigracji ludności żydowskiej z Krotoszyna - po odbudowie niepodległego państwa polskiego większość Żydów dobrowolnie wyjechała do Niemiec i tam osiedliła się. W 1921 r. mieszkało w Krotoszynie zaledwie stu dwunastu Żydów, a w przededniu wybuchu drugiej wojny światowej - stu siedemdziesięciu dwóch. W 1922 r. krotoszyńscy Żydzi przekazali poznańskiej gminie mozaistycznej zarząd nad synagogą, cmentarzem, szkołą i pozostałym majątkiem. Koniec bytności ludności żydowskiej w Krotoszynie wyznaczyła okupacja niemiecka po wybuchu drugiej wojny światowej. Szesnastego października 1939 r. hitlerowcy wywieźli siedemnastu ostatnich krotoszyńskich Żydów do getta w Łodzi. W 1941 r. Niemcy zburzyli krotoszyńską synagogę.Nieistniejąca już nekropolia żydowska w Krotoszynie znajdowała się przy dzisiejszej ul. Ostrowskiej, między ulicami Głowackiego i Sosnową i zajmowała powierzchnię 0,5 hektara. Powstała około 1638 r., a służyła celom grzebalnym aż do wybuchu drugiej wojny światowej. Przez długi czas był to jedyny cmentarz żydowski w okolicy, w związku z czym chowani tu byli Żydzi z Leszna, Kobylina, Kępna, Zdun, Ostrowa Wielkopolskiego, a do 1761 r. także z Wrocławia. Miejsce ostatniego spoczynku znaleźli tu m. in. rabin krotoszyński Menachem Mendel ben Auerbach (zm. 1689 r.), żydowski męczennik Moses Karpeles z Pragi (zm. 1729 r.), słynny rabin Chajjim Jon z Wrocławia. Informacje te były możliwe do odtworzenia dzięki zachowanej księdze Bractwa Pogrzebowego za lata 1684-1831. Obecnie istnieje niewiele zdjęć, które dokumentowałyby ten kirkut. Podczas drugiej wojny światowej Niemcy zdewastowali cmentarz, porozbijali macewy i użyli ich jako budulca w wielu miejscach miasta. Między innymi został z nich utworzony murek koło kościoła św. Rocha. Dziś na terenie cmentarza przy ul. Garncarskiej istnieje park; nie wszyscy tam spacerujący wiedzą, iż ziemia ta kryje szczątki dawnych mieszkańców miasta. Na części nekropolii stoją budynki mieszkalne, a dawny dom przedpogrzebowy zajmuje obecnie biblioteka.Na chwilę obecną, to jest wrzesień 2006 r., jedyną macewą z miejscowego kirkutu, którą można obejrzeć, jest nagrobek umieszczony w holu na parterze Muzeum Regionalnego PTTK w Krotoszynie. Macewa ta została w niejasnych okolicznościach przeniesiona w 1975 r. z terenu zdewastowanego cmentarza do Muzeum. Stała ona niegdyś na grobie Jakuba Kaca, zmarłego dwudziestego pierwszego lutego 1722 r. Hebrajska inskrypcja głosi: "Tu pochowany Jakub, mąż doskonały i prawy, a ubogi w lata; pan Jakub Kac (błogosławionej pamięci), syn pana Lejba Kaca, który był szamesem we Wrocławiu i zmarł w sobotę 4 w miesiącu adar 482 według małego rachunku." Okalający kościół św. Rocha mur z macew został w połowie 2005 r. rozebrany, a oczyszczone płyty nagrobne zmagazynowano w pomieszczeniach urzędu miasta z myślą o przyszłym lapidarium. Duże fragmenty nagrobków znajdowały się kiedyś także w chodnikach wzdłuż ul. Fabrycznej oraz w parku miejskim przy placu zabaw (wmurowane do murów ochronnych), ale zostały one usunięte już jakiś czas temu przy okazji remontów.

Podczas wizyty rabina Michaela Schudricha w Krotoszynie w dniu dziesiątego maja 2005 r. przychylono się do projektu budowy lapidarium, upamiętniejącego krotoszyńskich Żydów. Autorem owego projektu jest dr Rafał Witkowski, historyk z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Pomnik pamięci ma mieć formę muru ustawionego wzdłuż chodnika przy ul. Ostrowskiej z wbudowanymi weń fragmentami macew.

_________________
Mikołaj Polowczyk
Krotoszyn